De zes typen instellingen

Er zijn van zes typen instellingen objecten en tekstdragers en teksten bewaard. Binnen elk van deze typen instellingen bestaat een grote variatie, zowel qua ontstaansgeschiedenis, als qua doel en organisatie. De definities die hier worden gegeven moeten daarom worden opgevat als globale omschrijvingen. Voor meer details, zie 5.5 voor specialistische literatuur en websites.

Chapel: Een kapel is een ruimte waarin een altaar is geplaatst, hetzij als onderdeel van of aanbouw aan een parochiekerk, kloosterkerk of kasteel, hetzij in de vorm van een zelfstandig gebouw. De liturgische vieringen in een kapel werden verzorgd door een of meer geestelijken (kapelaans of vicarissen), die daarvoor al dan niet werden betaald uit een gereserveerd vermogen, een vicarie of kapelanie. Op een altaar konden ook meerdere vicarieën zijn gevestigd. Als stichters van kapellen en vicarieën konden optreden: een al dan niet adellijke familie, een broederschap, het stadsbestuur, buurtgenoten, belanghebbenden bij een bedevaartsoord, enzovoort. De functie van kapellen varieerde dan ook sterk. Voor buurtgenoten die ver van hun parochiekerk woonden, kon de zelfstandige kapel functies van de parochie gaan vervullen indien de eraan verbonden geestelijkheid hiervoor de rechten had verkregen, zie MeMO institution ID 48.

Afb. 1. De Onze Lieve Vrouwekerk in Tholen was zowel kapittelkerk als parochiekerk. Er zijn niet alleen van kanunniken maar ook van parochianen nog veel grafzerken bewaard gebleven, MeMO institution ID 850

Chapter: Een kapittel is een instelling die is gesticht om de leden, de kanunniken of kapittelheren, in staat te stellen het dagelijkse koorgebed te verzorgen. Dit koorgebed bestond uit het reciteren of zingen van de getijden. Dit zijn liturgische vieringen van gebed en zang op vaste uren van de dag. Er zijn twee typen kapittels te onderscheiden:

• het kathedrale kapittel. Dit kapittel was verbonden aan een kathedraal oftewel bisschopskerk. In het bisdom Utrecht gaat het dus om de Domkerk oftewel de St. Maartenskerk in Utrecht.
• het collegiale kapittel. Een collegiaal kapittel kon verbonden zijn aan een zelfstandige kerk (een kapittelkerk), maar het kon ook zijn ondergebracht in een parochiekerk (zie bijvoorbeeld afb. 1 en de St. Marie in Utrecht: MeMO institution ID 127).

NB parochiekerken met kapittels zijn opgenomen onder Chapter en niet onder parochie.

Afb. 2. Verzamelhandschrift met onder meer een lijst van schenkingen (f. 7r) van de schepenmemorie van Kampen. Deze broederschap rekende voornamelijk de Kamper  magistraatsfamilies tot haar leden, MeMO text carrier ID 376

Confraternity/guild: Een broederschap of gilde is een vereniging gesticht ter vermeerdering van de godsvrucht en ter bevordering van het zielenheil van de levende en gestorven broeders en zusters. Enkele voorbeelden van doelen van broederschappen: het bevorderen van de gedachtenis van een geloofswaarheid (zoals Sacramentsbroederschappen), de verering van Maria of een heilige, en het propageren van een speciale devotie (zoals het rozenkransgebed).

Afb. 3. Memorievoorstelling met leden van de Sacraments-broederschap van de Nieuwe Kerk in Amsterdam (?) knielend aan weerszijden van een monstrans (1570-1578), MeMO memorial object ID 643

Broederschappen waren meestal gevestigd in het gebouw van een andere instelling, zoals een parochiekerk of een klooster en onderhielden een eigen frequente of minder frequente altaardienst. Sommige hadden daartoe de beschikking over een eigen kapel en/of altaar, andere niet. Voor de liturgische diensten kon een broederschap een vicarie stichten, waaraan een eigen kapelaan verbonden was, maar verplicht was dat niet. Een broederschap kon ook vakgenoten verenigen en diende dan tegelijkertijd als ambachtsgilde (afb. 2 en 3).

Hospital (orphanage, etc.): Gast- en weeshuizen zijn instellingen ten behoeve van personen die speciale verzorging nodig hadden zoals bejaarden, zieken en wezen. Het kon gaan om zelfstandige instellingen of om instellingen die bijvoorbeeld verbonden waren aan een klooster. Deze instellingen bedienden aanvankelijk vaak meerdere categorieën behoeftigen. In de loop van de tijd ging instellingen zich specialiseren, waardoor er bijvoorbeeld weeshuizen ontstonden. Ook werden steeds vaker nieuwe gasthuizen gesticht ten behoeve van een speciale groep, zie MeMO institution ID 317 en ID 705.

Afb. 4. Tekening van het kerkhof van het Agnietenconvent in Amersfoort. Toen het klooster werd uitgebreid moest ook een deel van het kerkhof wijken. De beenderen van de aldaar begraven zusters werden daarom in het midden van het nieuwe kerkhof herbegraven, MeMO text carrier ID 12

Monastery: De term monastery is in de MeMO-database gebruikt als verzamelnaam voor allerlei instellingen van personen die hun leven aan God wijdden. In de afzonderlijke beschrijvingen van de ‘monastic institutions’ worden de volgende termen gebruikt:

• Abbey (abdij): een instelling met een abt of abdis aan het hoofd, zie MeMO institution ID 82 en afb. 5a en 5b.
• Monastery: een klooster van de oudere orden (Benedictijnen, Cisterciënzers, Premonstratenzers) dat niet de status van abdij bezat, zie MeMO institution ID 414.
• Commandery (commanderij): een lokale vestiging van een geestelijke ridderorde (‘knightly order’). De twee belangrijkste geestelijke ridderorden in Nederland waren de Ridderlijke Orde van Sint Jan van Jeruzalem, nu Johannieters genoemd (Knights Hospitallers) en de Duitse Orde (Teutonic Order / Order of the Brothers of the German House of St Mary in Jerusalem), zie afb. 5c.
• House (huis): een religieuze gemeenschap van broeders en zusters des gemenen levens die zonder kerkelijk erkende regel leefden, zie MeMO institution ID 381.
  

  Afb. 5b. Petrus van Zuyren († 1563), abt van norbertijner-abdij Mariënwaard, MeMO institution ID 830 Zowel op zijn grafzerk als op een glasraam in de Janskerk in Gouda draagt hij het kazuifel van een priester. De mijter en kromstaf verwijzen naar zijn waardigheid als abt, MeMO memorial object ID 2021en ID 887

• Beguinage: een gemeenschap van begijnen, hetzij in de vorm van een begijnhof (court beguinage), hetzij als begijnhuis, zie MeMO institution ID 366.
• Convent: alle overige kloosterlijke instellingen, inclusief die van de bedelorden.

Afb. 5a. Elburga van den Boetzelaer († 1568), abdis van benedictinessenabdij Rijnsburg, MeMO institution ID 592 Detail van een glasraam in de Janskerk in Gouda, MeMO memorial object ID 874

Parish: De term parochie staat voor een kerkelijk (geografisch) gebied waarbinnen een pastoor, eventueel met assistentie van andere geestelijken, de zielzorg had over de inwoners, de parochianen. Het centrum van de parochie was de parochiekerk, waar de liturgische vieringen plaatsvonden en waaraan het begraafrecht was toegekend. Begraven werd in de kerk of op het kerkhof. In een stad konden een of meer parochies gevestigd zijn. NB parochiekerken met kapittels zijn onder Chapter opgenomen en niet onder parochie.

Taken in de dodengedachtenis van deze instellingen

Afb. 6. De parochiekerk van Bolsward bestond al in de 11e eeuw en bezit nog steeds een groot aantal middeleeuwse grafzerken, MeMO institution ID 665

De overgrote meerderheid van de genoemde instellingen had een functie in de gedachtenis van de doden, zowel ten behoeve van de eigen leden, maar ook van anderen. Kloosters en gasthuizen hadden in veel gevallen de beschikking over een eigen kapel en begraafplaats waar ze hun eigen ingezetenen en doden van buitenaf mochten begraven en gedenken (mits ze daartoe toestemming hadden van de kerkelijke overheid). Broederschappen beschikten vaak over een eigen grafkelder of een aantal grafplaatsen in de kerk waar ze waren gevestigd.

Afb. 5c. Drieluik met het gebedsportret van Philips van Hogesteyn, Haarlems commandeur van de Ridderlijke Orde van St. Jan van Jeruzalem,  zie MeMO institution ID 288 en MeMO memorial object ID 739

Definities betreffende beschrijvingen van de instellingen

De in MeMO opgenomen typen instellingen kennen binnen elk type een grote variatie met daarbij ook nog verschillende termen voor dezelfde variant. Ook zijn er allerlei varianten in de namen van functionarissen binnen elk type instelling. In de onderstaande tabel zijn alleen de in de MeMO-database voorkomende aanduidingen opgenomen. Voor meer omvattende overzichten zie 5.5 Literatuur en websites.